معرفی گنبد سبز قم

همراهان عزیز سلام

در هفته‌های گذشته به معرفی تیمچه فرش بازار قم و موزه مردم شناسی و خانه تاریخی زند که از جاذبه‌های تاریخی و معماری استان قم هستند پرداختیم. خوشبختانه این مقالات با استقبال شما عزیزان واقع گردید و ما را بر این داشت اماکن تاریخی بیشتری از استان قم به شما عزیزان معرفی نمائیم. در این مقاله قصد داریم شما را با مقابر گنبد سبز قم و حقایق جالب و جذاب آن آشنا نمائیم. لطفا با ما همراه باشید.

آثار و عمارات تاریخی، دربردارنده‌ بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت گذشتگان است که پس از گذشت چندین قرن، همچون گوهری ناب و ارزشمند، برای آیندگان به یادگار مانده است. مقابر گنبد سبز استان قم، از جمله عماراتی به شمار می‌روند که به‌ دلیل اصول معماری انجام‌ شده در آن، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای در بین باستان‌شناسان و کارشناسان معماری برخوردارند و از جاهای دیدنی قم به شمار می‌روند.

معرفی گنبد سبز

خیابان چهارمردان (انقلاب) قم را که به سمت گلزار شهدا می‌روید، وارد بلوار روحانی می‌شوید و در اولین تقاطع چشمانتان به باغی کوچک در فضای شهری می‌افتد که دو گنبد فیروزه‌ای موجود در آن نظر شما را بیشتر به خودش جلب می‌کند.

باغی کوچک موسوم به باغ گنبد سبز که سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری را در خود جای داده است.

 این منطقه در گذشته به دروازه کاشان مشهور و گنبدها به گنبدهای دروازه کاشان معروف بوده‌اند. دو گنبد از این مجموعه با توجه به کتیبه‌های تاریخی موجود، مدفن امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هـ.ق است.

کتیبه گنبد سوم متأسفانه از بین رفته و تاریخ و صاحب گنبد معلوم نیست؛ اما با توجه به مدارک مختلف، این گنبد از نظر تاریخی مربوطه به همان دوره است و احتمالاً به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد.

مردم قم این سه بنا را بصورت مجموعه مدفن سعد و سعید و مسعود (از بزرگان اعراب اشعری و احیاء کنندگان قم در دوره اسلامی) می‌دانند. چنین تصور می‌رود که سعید، تصحیف تلفظ صفی و آن دو نام دیگر مکمل سجع باشد. بر اساس کتیبه تاریخی، این سه گنبد، مدفن خواجه اصیل الدین، خواجه صفی و شخص گمنام دیگری است. البته به غیر از افراد نامبرده، افراد دیگری از همان خاندان نیز در این گنبد مدفون هستند.

 ویژگی‌های سه گنبد اصلی از قرار زیر است:

این سه بنا از نگاه هنر گچبری از نمونه‌های بارز و منحصر به خود به شمار می‌روند و شامل:

• برج مقبره خواجه اصیل الدین، محل دفن دو تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۶۱ هجری قمری است.
• برج مقبره خواجه علی صفی محل دفن سه تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۹۲ هجری قمری است.
• برج مقبره شمالی متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری است.

مجموعه مقابر باغ گنبد سبز در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

گنبدهای واقع در مقابر باغ عبارتند از:

• گنبد جنوبی
• گنبد میانی
• گنبد شمالی

بر اساس کتیبه تاریخی، این گنبد مدفن خواجه اصیل الدین، فرزند علی صفی نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی گنبد است. خواجه علی صفی در قم نائب خالصه جات خواجه علاء الدین محمد هندو بود و دیگری فرزند وی خواجه علی اصل یا همان جمال الدین علی است. او نخستین کسی از این خاندان است که بر حکومت قم و مضافات آن دست یافت. آغاز فرمانروایی وی بعد از درگذشت ابوسعید بهادر به سال 736 هـ.ق بوده که سال 759 هـ.ق در حین عهده داری این مقام کشته شد.

• گنبد میانی

از مفاد کتیبه چنین بر می‌آید که سه نفر در این آرامگاه مدفون هستند. نخستین فردی که نام او در آغاز کتیبه آمده خواجه جمال الدین علی است. همان خواجه علی صفی، او فرزند خواجه صفی الدین و نواده علی صفی ماضی، شخصیتی سیاسی اجتماعی در قرن هشتم و دومین امیر خاندان صفی است که پس از خواجه علی اصل، فرمانروای قم گردید و تا آنجا که مشخص شده است تا سال ۷۷۴ هـ.ق در این مقام بود. خواجه علی خانقاهی در قم داشت که بیرون از دروازه کنکان قرار گرفته بود.

جز این خانقاه اثری به جای مانده دیگر از خواجه علی صفی گنبد اصیل الدین است که در سال ۷۶۱ هـ.ق بر قبر عمو و پسر عموی خود خواجه اصیل الدین و خواجه تاج الدین بنیان نهاد. نفر دوم مدفون در این گنبد، امیر جلال الدین است که در متون تاریخی سخنی از او به میان نیامده است.

سومین فرد مدفون که به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی نام برده شده، خواجه عماد الدین محمود قمی یکی دیگر از فرزندان خواجه صفی الدین است که تا سال ۷۹۱ هـ.ق عهده‌دار امور نواحی قم بوده است.

• گنبد شمالی

نام بانی و صاحب بنای این گنبد به جهت صدمه دیدن کتیبه آن مشخص نیست. اما محقق خارجی دونالدویلبر آن را متعلق به سال‌های ۷۶۵ – ۷۱۵ هـ.ق می‌داند و معتقد است با توجه به خصوصیات مشترک زیاد با دو گنبد دیگر، آن سه بنا در یک محدوده زمانی ساخته شده و متعلق به خاندان صفی می‌باشد. آنچه بیش از اندازه قابل توجه و توصیف می‌باشد، نوع معماری و مهندسی بنا و همچنین گچبری‌های منحصر به فرد است که می‌توان به جرأت گفت در نوع خود بی‌نظیر است.

گنبدهای مقبره از دو پوسته گسسته رک تشکیل شده و پوسته خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته داخلی بصورت عرقچین می‌باشد که بر روی بدنه استوانه‌ای شکل دوازده وجهی بنا قرار دارد. البته پوسته خارجی گنبد جنوبی در طی زمان تخریب گشته و فرو ریخته است و پوسته داخلی آن در دوران معاصر تعمیر و بازسازی شده است. به احتمال قریب به یقین فرم و شکل این گنبد با توجه به اشتراکات فراوان با دو بنای شمالی و میانی به همان شکل دو پوسته رک می‌باشد.

با توجه به اینکه بدنه استوانه‌ای شکل بنا به صورت دوازده وجهی است از داخل بنا به هشت ضلعی منظم تغییر شکل داده است.

تزئینات این بناها که انواع تکنیک‌های گچبری در آن به کار رفته، از گنبد سلطانیه تأثیر گرفته و نوع آجر چینی منظم و متحد الشکلی که بعضا با اسامی الله محمد و علی مزین گشته و همچنین نوع رنگ آمیزی بسیار زیبای آن با رنگ‌های متفاوت و طرح‌های بسیار زیبایی از شمسه و اسپرهای کار شده و کتیبه‌های به خط ثلث یا کوفی با گچبری برجسته سفید رنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگار شده و به صورت بسیار زیبا و هنرمندانه آیات قرآن و اسامی جلاله معصومین درون آن با طرحی از گل و بوته مزین شده است.

در ادامه طاق نماها و درگاه‌هایی چندگانه که به صورت قرینه و مقرنس گشته حاکی از شیوه‌های متنوع گچبری چند رنگ است و قسمت‌هایی از آن توسط شمسه‌ای عظیم با گره بندی‌های متعدد تزین یافته که همه آنها نمونه‌هایی بسیار زیبا و بدیع از نوع هنر معماری ذوق و سلیقه گچبری و رنگ آمیزی هنرمندان قمی در آن زمان به نمایش می‌گذارد.

نظر قمگردی:

مجموعه مقابر گنبد سبز قم یکی از جاذبه‌های تاریخی و معماری استان قم است که گزینه مناسبی جهت قمگردی و آگاهی از تاریخ گذشته این استان است. با توجه به نزدیکی این مجموعه به گلزار شهداء قم و امامزادگان واجب التعظیم مدفون شده در آرامستان‌های اطراف مجموعه، یک برنامه قمگردی 2 الی 3 ساعته در انتظار شماست.

پس لطفا برنامه ریزی کنید و از این جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و معماری قم بازدید بعمل آورید.

نکته طلایی:

• در نزدیکی مجموعه گنبد سبز پارکینگ عمومی فعال می‌باشد.
• باغ گنبد سبز قم مکانی کمتر شناخته شده بین گردشگران است و سکوت و آرامش خاصی در فضای آن حاکم است؛ بنابراین هنگام بازدید از این مجموعه، آرامش محیط را بر هم نزنید.
• امکانات رفاهی، تفریحی و فروشگاهی خاصی در مجموعه وجود ندارد.
• سرویس بهداشتی و آب آشامیدنی در محوطه موجود است.

آدرس: قم/ خیابان انقلاب اسلامی (خیابان چهارمردان) / بلوار شهید روحانی / مجموعه باغ گنبد سبز / مسیریابی در بلد