همراهان عزیز سلام
خانه تاریخی زند را شاید خیلی‌ها نشناسند؛ خانه‌ای تاریخی بازمانده اواخر عصر قاجار در دل قم که معماری اصیل ایرانی را به نمایش در آورده است.
هفته گذشته در خصوص یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های تاریخی و معماری استان قم، تیمچه فرش بازار قم، مطالبی تقدیم نگاه پر مهرتان گردید.
این هفته نیز در کوچه پس کوچه‌های تاریخ قدم می‌زنیم و شما را با یکی دیگر از آثار تاریخی به جا مانده از دوره قاجاریه آشنا می‌سازیم، لطفا با ما همراه باشید.
معرفی موزه مردم شناسی و خانه تاریخی زند
خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان، دو مکانی هستند که توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم به موزه مردم شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیاء و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوه چینش اشیاء در منازل قدیمی قم از جمله بخش‌هایی هست که در موزه مردم شناسی قم به نمایش گذاشته شده است.
خانه تاریخی زند در مرکز بافت قدیمی شهر قم (خیابان چهارمردان / محله گذر قلعه) در کوچه باریکی واقع شده است. در دو طرف این خانه دو تابلوی متفاوت به چشم می‌خورد؛ بر روی یکی سال ثبت ملی خانه یعنی 1377 درج شده و دیگری در نقطه مقابل، سال ثبت خانه را در فهرست آثار ملی، 1379 هجری شمسی نشان می‌دهد.
وارد خانه که شوید دو حیاط می‌بینید که مربوط به خانه دو برادر از بازماندگان قاجار با نام‌های حاجی خان و حاج علی هستند که قدمتشان به 140 سال قبل یعنی اواخر دوره قاجار باز می‌گردد.
مجموعه موزه مردم شناسی قم شامل این دو خانه می‌شود که دارای 14 اتاق، 36 درب و پنجره چوبی از جنس گردو و ون و 14 ستون سنگی است.
این بنا با توجه به مواد و مصالح موجود در منطقه که شامل سنگ، خشت، چوب، آجر و گچ بنا شده که شاخصه معماری عصر قاجار بوده و نشان از مصالحی است که در دل کویر ایران بیش از هر چیز در ساخت و ساز و معماری مورد استفاده قرار می‌گرفته که البته چند باری در طول تاریخ مرمت شده ولی بافت اصیل آن دست نخورده باقی مانده است.
در بدو ورود به خانه وارد حیاطی می‌شوی که بر آجر فرش‌های منظم و مربعی شکل گام گذاشته می‌شود و اولین چیزی که به چشم می‌آید حوضی هشت ضلعی با قوسی‌هایی در چهار ضلع فرعی و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ در کف و فواره‌ای در مرکز حوض که درست در مرکز حیاط خودنمایی می‌کند. چهار باغچه یک متری در چهار سوی حوض محصور شده و گل‌های آن نشان از روح لطیف و دوستدار طبیعت ساکنان این خانه است.
شاخصه معماری عصر قاجار استفاده فراوان از آجر است که در این بنا نیز به وفور به چشم می‌خورد و در زیر تاقی دور ساختمان یک ردیف خشت آبی رنگ به چشم می‌خورد که این رنگ آبی لعاب و یا رنگ نیست بلکه رنگ این نوع خاک است که با درجه معینی حرارت در کوره‌های آجرپزی به رنگ آبی در می‌آید.
در این بنا ستون‌هایی می‌بینید که هیچکدام از نظر طرح با دیگری یکی نیست و هرکدام طرحی متفاوت با سایر ستون‌ها دارد. پایه ستون‌های ساختمان هم دستی را که دسته گلی را گرفته نمایش می‌دهد و بیانگر خوش آمدگویی بخش شاه نشین در لحظه ورود شاه به ساختمان بوده است.
این خانه دو سال پس از خرید خانه حاجی خان خریداری و در سال 1379 شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روبه‌روی ورودی خانه یک ردیف پله پنج تایی دیده می‌شود که به دو اتاق تو در تو منتهی شده که امروزه قسمتی از بخش اداری موزه مردم شناسی می‌باشد؛ در ضلع میانی حیاط ردیفی دیگر از پله وجود دارد که با طی شش پله عریض به ایوانی یک متری می‌رود که 16 درب چوبی مستطیلی در دو جانب ایوان به چشم می‌خورد که به چهار اتاق راه می‌یابد.
اتاق‌های ضلع میانی با چهار ویترین که نمایشگر ابزار و سلاح‌های مفرغی، ظروف مسی و مفرغی و… هستند، در دو جانب این راهرو قرار دارند. اتاق انتهایی که کوچک و کمی نامتقارن است با پلانی ذوزنقه‌ای که بر دور تا دور دیوارهای اتاق قاب عکس‌های قم کهن را نمایش می‌دهد.
در اتاق دیگر رفته زنی با لباس‌های عصر قاجار با دستانی پینه بسته در حال آسیاب کردن گندم با سنگ‌ساب و هاون دستی است، در مجاورت او مردی گیوه دوز نشسته که نگاه خسته‌اش از مشقت سوزن زنی برای دوخت گیوه‌ها حکایت می‌کند که سوی چشمانش را به زوال می‌برد، مرد دیگری با لباس محلی و قدی خمیده با گاوآهن چوبی در حال شخم زدن زمین کشاورزی خود است. همه این‌ها حکایت از مشاغلی دارد که ساکنین قم قدیم به آنها مشغول بوده‌اند.
ضلع دیگر بنا که به ورودی خانه متصل است با هشت درب چوبی کوچک به دو اتاق متصل بهم ختم می‌شود که در اتاق اول دو لنگه درب امامزاده باوره کهک قرار دارد که برای نگهداری آنها را به این موزه منتقل کردند که قدمتی 400 ساله دارد و دیگر اثری که در این اتاق دیده می‌شود منبر مسجد روستای وشنوه، که متعلق به 600 سال قبل است و در گوشه اتاق نیز ماکت بنا به چشم می‌آید.
در اتاق میانی مردی سفالگر را نشان داده که با ظرف و اشیا ساخته شده‌اش شغل خود را با توجه به مصالح موجود در منطقه معرفی می‌کند که پشت چرخ سفالگری در حال ساخت اشیا و ظروف سفالی برای فروش است.
از اتاق که بیرون میایی پس از عبور از سومین ردیف پله‌های خشتی به حیاط می‌رسی که با کمی چرخش به سمت راست و عبور از چند پله به درب چوبی مشبکی می‌رسی که به زیرزمین راه می‌یابد؛ سه تخت برای نشستن و گلیم‌هایی آویز شده بر دیوارها چیزهایی است که در نگاه اول در زیرزمین خانه به چشم می‌خورد.
فضای میانی زیرزمین صحنه‌ای از قهوه خانه‌های قدیم را نشان می‌دهد که جایی برای رفع خستگی، تبادل اخبار و اطلاعات شهر و روستا میان ساکنین و عرصه‌ای برای نمایش پهلوانی و جوانمردی بوده که امروزه این نکته در قهوه خانه‌ها به فراموشی سپرده شده است.
سمت چپ دالان ورودی خانه چهار اتاق تو در تو دیده می‌شود که در راهروهای میانی چهارخمره سفالی که بیش از 800 سال قدمت دارد با طرح‌های ساده پشت شیشه درها به نمایش گذاشته شده است.
با عبور از دو پله کوچک به دالانی با طاق قوسی قدم می‌گذارد که در بخشی با یک رشته پله کم عرض که پیخ خورده به پشت بام راه می‌یابد و قسمت دیگر به اتاق‌های تو در تو ختم می‌شود.
بر دیوار اولین اتاق این ضلع ساختمان قاب‌هایی از نسخ خطی دیده می‌شود پس از آن با عبور از راهرویی کوتاه که در آن زنی ایرانی با طرحی از لباس‌های اصیل زنان قدیم با پارچه‌های رنگارنگ به نمایش گذارده شده و روبه‌روی آن هم خمره‌ای بزرگ سفالین دیده می‌شود.
اتاق بعدی با قاب‌هایی از لباس، کف پوش و گیوه، و پارچه‌های قدیمی که نشانگر پوشش و جنس پارچه منطقه در دوران تاریخی است، به نمایش درآمده است و اما اتاق آخر این ردیف محفلی است قرآنی که زنان با لباس‌هایی پوشیده چارقدهای بلند در حال قرائت قرآن و سواد آموزی به سبک قرآنی هستند.
با عبور از در چوبی مشبک و هلالی به حیاط می‌رسی و با گذر از شش ردیف پله به ایوان مجاور راه می‌یابد که دو ستون و پنج درب مستطیل چوبی دیده می‌شود که این درها به دو اتاق منتهی می‌شود.
اتاقی که نمایشگر سبک و سیاق زندگی مردم ایران قدیم است؛ لحاف کرسی نقطه گرما بخش زندگی ساکنین شهر و روستا؛ محفل عشق و یادآور خوشی و مرارت‌های زندگی ایران قدیم؛ مکانی برای گردهمایی و بحث و هم صحبتی اهالی خانه با یکدیگر و…
اتاق پشتی این بخش بازنمایی از مکتب خانه‌های قدیم است که مکانی آموزشی برای فرزندان بوده و معلم مکتب با کمک قرآن و دیوان حافظ و مولوی به بچه‌ها سواد می‌آموزد و در صورت نیاز برای تنبیه آنها از چوب و فلک استفاده می‌کرده که در اینجا این وسیله تنبیه و اصلاح بچه نیز به چشم می‌خورد و با دیدنش درد را ناخودآگاه در کف پاهای خود حس می‌کنی؛ گویی تو به جای آن طفل خبط کرده‌ای و در حال مجازات و تنبیهی!
آخرین ضلع خانه نیز با با سه در دیده می‌شود که با دو پله و عبور از دالانی کوتاه به اتاق مشرف بر حیاط منتهی می‌شود که درب این اتاق به راهرو ورودی ساختمان راه می‌یابد.
نظر قمگردی:
خانه تاریخی زند و موزه مردم شناسی برای آن دسته از افرادی که به جاذبه‌های تاریخی، به ویژه منازل تاریخی علاقه‌مند هستند، یک گزینه بسیار عالی می‌باشد، ضمن اینکه شما با یک تیر، دو نشان زده‌اید؛ هم از منازل تاریخی بازدید نموده‌اید و هم از موزه مردم شناسی که خود داستانی است…
نکته طلایی:
- با توجه به شلوغی خیابان چهارمردان و محله گذر قلعه و عدم وجود پارکینگ مناسب، پیشنهاد می‌کنیم جهت بازدید صورت پیاده اقدام فرمائید.
- در صورتی‌که با وسیله نقلیه قصد بازدید دارید، می‌بایست وسیله خود را در پارکینگ زمزم واقع در مجتمع تجاری زمزم پارک نموده و مابقی مسیر را بصورت پیاده طی نمائید.
آدرس: قم / خیابان انقلاب اسلامی (خیابان چهارمردان) / کوچه 17
تلفن: 37738199-025
